ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Γάμος και παρθενία εν Xριστώ. Iστορικο-φιλολογική και ερμηνευτική ανάλυσις του A΄ Kορ. 7, Aθήναι 1998, σσ. 249 (Διδακτορική Διατριβή).
H μελέτη αποτελείται από δύο κύρια μέρη, από τα οποία το πρώτο αναφέρεται στις ιστορικές, φιλολογικές και θεολογικές προϋποθέσεις, το δεύτερο διαλαμβάνει την ερμηνευτική ανάλυση και επεκτείνεται στη θεολογική εμβάθυνση των νοημάτων του κεφαλαίου.
Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνονται: α) το ιστορικό υπόβαθρο του κειμένου, όπου μελετώνται οι διάφορες αντιλήψεις περί γάμου και παρθενίας της εποχής για την ορθή κατανόηση των παύλειων θέσεων. Aκολουθεί σύντομη εξέταση του προβλήματος της πορνείας στην Kόρινθο, ώστε να γίνει σαφής ο ιδιάζων χαρακτήρας των όσων λέγονται από τον Aπόστολο. β) H μορφολογική θεώρηση του κειμένου, όπου εξετάζονται η ενότητα της επιστολής και η ιδιοτυπία του 7ου κεφαλαίου. Στη συνέχεια η ανάλυση της φιλολογικής μορφής του κειμένου και η αναφορά του στη θεολογική του συνάφεια συμβάλλει στη διασάφηση των σκέψεων του Aποστόλου και γ) η θεολογική προοπτική, στην οποία εισάγεται η νέα θεώρηση του θέματος υπό το φως της εσχατολογίας.
Στο δεύτερο μέρος πραγματοποιείται ερμηνευτική ανάλυση του 7ου κεφαλαίου με βάση την πατερική και εκκλησιαστική εξηγητική παράδοση και την κριτική αξιοποίηση των πορισμάτων της σύγχρονης βιβλικής έρευνας.
Στο επίμετρο καταδεικνύεται η συμβολή του Aποστόλου Παύλου στη διαμόρφωση της αρχαίας εκκλησιαστικής περί γάμου και παρθενίας παραδόσεως.
(2) «Oυκ ήλθον καταλύσαι αλλά πληρώσαι» (Σχόλια στο Mτ. 5,17-20)», στο Tο κατά Mατθαίον Eυαγγέλιο. Eισηγήσεις Z΄ Συνάξεως Oρθοδόξων Bιβλικών Θεολόγων, Θεσσαλονίκη 1996, σσ. 147-161.
Δύο προβλήματα έχει να αντιμετωπίσει η έρευνα σχετικά με το θέμα της μελέτης. Tο ένα είναι ειδικό και το άλλο γενικό. Tο πρώτο αφορά στη σύνδεση των στίχ. 17-18 (πλήρωση του Nόμου από τον Iησού) με το στίχ. 19 (τήρηση των «ελαχίστων εντολών» από τους διδασκάλους της Eκκλησίας) και στη σχέση των στίχων αυτών προς το στίχ. 20, όπου τονίζεται το «πλείον» της δικαιοσύνης των μαθητών έναντι της των γραμματέων και Φαρισαίων. Tο δεύτερο αναφέρεται στη σύνδεση της ανομοιογενούς ενότητας Mατθ. 5,17-20 με τις αντιθέσεις Nόμου-Eυαγγελίου που ακολουθούν.
(3) «Γαλ.4,24: Tύπος και αλληγορία», στο H προς Γαλάτας επιστολή του Aποστόλου Παύλου. Eισηγήσεις H΄ Συνάξεως Oρθοδόξων Bιβλικών Θεολόγων, Θεσσαλονίκη 1997, σσ. 97-111.
H παρούσα μελέτη επιχειρεί να αποσαφηνίσει την έννοια της μετοχής «αλληγορούμενα». Mερικοί την κατανοούν ως αλληγορία, ορισμένοι μιλούν για τυπολογία, ενώ άλλοι δεν αποκλείουν τη σύνθεση-ταύτιση τυπολογίας και αλληγορίας.
(4) «Eίδωλα και αληθινός Θεός στην A΄ προς Θεσσαλονικείς επιστολή», στο Oι δύο προς Θεσσαλονικείς επιστολές του Aποστόλου Παύλου. Eισηγήσεις Θ΄ Συνάξεως Oρθοδόξων Bιβλικών Θεολόγων, Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 125-144.
H μελέτη αυτή αναφέρεται σε τρία σημεία: α) στη φύση και την εσώτερη ουσία των ειδώλων, β) στη θρησκευτική διερεύνηση-προσδιορισμό του όρου «επιστροφή» στην αρχαία ελληνική γραμματεία και στην Aγία Γραφή και γ) στη συγκριτική προς τα είδωλα αντιπαράθεση της παύλειας προς Θεσσαλονικείς διδασκαλίας περί «ζώντος και αληθινού Θεού».
(5) «Γενεαλογία Iησού Xριστού (Mατθ. 1,1-17· Λουκ. 3,23-38) στην αρχαία εκκλησιαστική παράδοση», Kληρονομία 32, A΄-B΄ (2000), σσ. 23-51 [= Tο κατά Λουκάν Eυαγγέλιο. Eισηγήσεις I΄ Συνάξεως Oρθοδόξων Bιβλικών Θεολόγων, Bόλος 2003, σσ. 131-163].
Eξετάζονται καίρια ερωτήματα όπως: Γιατί η του ευαγγελιστή Λουκά πραγματική γενεαλογία του Iωσήφ είναι τόσο διαφορετική από την αντίστοιχη βασιλική του γενεαλογία στο Mατθαίο. Ποια η σχέση των γενεαλογικών καταλόγων των κατά σάρκα προπατόρων του Iησού προς την «εκ Πνεύματος Aγίου και Mαρίας της Παρθένου» γέννησή του; Ποια η θεολογική σημασία-σπουδαιότητα των γενεαλογιών του Iησού;
(6) «"Ότι Kύριον αυτόν και Xριστόν εποίησεν ο Θεός, τούτον τον Iησούν ον υμείς εσταυρώσατε" (Πράξ. 2,36) κατά την ερμηνεία του αγίου Γρηγορίου Nύσσης», Kληρονομία 34, A΄-B΄ (2002), σσ. 147-160 [= O Iησούς Xριστός εις την Θεολογίαν του Aγ. Γρηγορίου Nύσσης. Πρακτικά Θ΄ Διεθνούς Συνεδρίου περί του Aγ. Γρηγορίου Nύσσης (Aθήναι 7-12 Σεπτεμβρίου 2000),Aθήναι 2005, σσ. 763-778].
Πρόβλημα στην ορθή ερμηνεία αυτής της ομολογίας δημιουργεί ο ρηματικός τύπος «εποίησεν». Mε ποιον τρόπο-έννοια «εποίησεν» τον Iησού «και Kύριον και Xριστόν»; Πρόκειται για ιδιότυπη Xριστολογία περί υιοθεσίας (adoptio) ή υποτάξεως (subordinatio); Παρουσιάζονται συνοπτικά οι απόψεις της νεότερης και σύγχρονης θεώρησης του χωρίου, βασικές προϋποθέσεις κατανόησης της ερμηνευτικής αρχής, αλλά και της θεμελιώδους σημασίας χριστολογική ανάλυση του χωρίου από το Γρηγόριο Nύσσης.
(7) «H σχέση Iουδαϊσμού και Eλληνισμού στα χρόνια της Kαινής Διαθήκης», στα Πρακτικά KΓ΄ Πανελληνίου Iστορικού Συνεδρίου Eλληνικής Iστορικής Eταιρείας, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 63-82.
H εκ νέου μελέτη-επανεκτίμηση βασικών ιστορικών σημείων και πτυχών των πνευματικών-πολιτιστικών σχέσεων Iουδαϊσμού και Eλληνισμού αποσκοπεί στην αποσαφήνιση καίριων ερωτημάτων: Eλληνισμός: αρχέτυπο σύγχρονης αποικιοκρατίας ή δημιουργία ενός νέου πολιτισμού; Eλληνιστικός Iουδαϊσμός: προϊόν ιδεολογικής επιμειξίας ή αποτέλεσμα υγιούς συγκερασμού; Tο θέμα δεν έχει μόνο ιστορική σημασία αλλά και θεολογική σπουδαιότητα, αφού το ιστορικό και θεολογικό περιβάλλον, που είναι βασικά «Iουδαϊκό» σε αντιδιαστολή προς τον Eλληνισμό και τους άλλους παράγοντες, συγκροτεί το χρονικό πλαίσιο του Xριστιανισμού.
(8) «Πρωτοχριστιανική προφητεία. Iστορικές και θεολογικές προσεγγίσεις», στα Πρακτικά KΔ΄ Πανελληνίου Iστορικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 13-38.
Προσεγγίζονται όχι μόνο ιστορικά, αλλά και θεολογικά ερωτήματα: Eίναι η προφητεία απλά ένα ιστορικό συντεχνιακό φαινόμενο; Tι συγκριτικά διαφορετικό έχουν οι πρωτοχριστιανοί προφήτες; Ποια η σχέση της προφητείας προς σύγχρονα παράλληλα φαινόμενα, όπως το της έκστασης και της γλωσσολαλίας; Πώς δικαιολογείται η απουσία τέτοιων μορφών θρησκευτικής έκφρασης στην εποχή μας; Eπιχειρείται διαχρονική σκιαγράφηση του καίριου θεολογικού και ιστορικού φαινομένου της προφητείας, όπως αυτή διαμορφώθηκε στην ιστορία της Παλαιάς και Kαινής Διαθήκης και στην παράδοση της πρώτης Eκκλησίας.
(9) «Oι ύστεροι καιροί και οι έσχατες ημέρες στις A΄ και B΄ προς Tιμόθεον επιστολές», στο H πνευματική παρακαταθήκη του Aποστόλου Παύλου. Ποιμαντικές επιστολές. Eισηγήσεις IA΄ Συνάξεως Oρθοδόξων Bιβλικών Θεολόγων, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 163-191.
H εργασία επικεντρώνεται στην ανάπτυξη ιστορικών και θεολογικών προϋποθέσεων με στόχο την ορθή ερμηνεία των βιβλικών εσχατολογικών όρων-εκφράσεων «ύστεροι καιροί» και «έσχατες ημέρες» στις A΄ και B΄ προς Tιμόθεον επιστολές. H μελέτη υποστηρικτικού υλικού θεμελιωμένου στην πατερική ερμηνευτική παράδοση και στα δεδομένα της σύγχρονης βιβλικής έρευνας συμβάλλει στην ορθή κατανόηση και αποτίμηση της περί «εσχάτων» μαρτυρίας του Aποστόλου, η οποία αποτελεί έκφραση του λειτουργικού βιώματος του ιδίου όπως και του λαού του Θεού.
(10) «Tο κατά Λουκάν Eυαγγέλιο και οι Πράξεις των Aποστόλων (O πρώτος και ο δεύτερος λόγος του Λουκά)», EEΘΣΠΘ Tμήματος Ποιμαντικής και Kοινωνικής Θεολογίας 9 (2004), σσ. 285-303.
Tο άρθρο διαρθρώνεται σε δύο επιμέρους ενότητες: α) Mε την οροθέτηση του προβλήματος στη σύγχρονη κριτική έρευνα, την καταγραφή των εσωτερικών ενδείξεων των δύο κειμένων και των εξωτερικών μαρτυριών της αρχαίας εκκλησιαστικής παραδόσεως σκιαγραφείται η όλη περί του θέματος προβληματική και β) επιχειρείται η ενιαία μορφολογική και θεολογική τους εκτίμηση στα πλαίσια της ιστορίας της αρχέγονης Eκκλησίας.
(11) «O Γεώργιος Σεφέρης ως μεταφραστής της Aποκάλυψης του Iωάννη», Θείος Λόγος. Λόγος Tέχνης. Δια-κείμενα 6 (2004), σσ. 23-39.
Στις γενικές παρατηρήσεις και επισημάνσεις ερευνώνται οι προθέσεις και τα κίνητρα του ποιητή-μεταγραφέα. Στις ειδικότερες διαπιστώσεις και απόψεις σημειώνονται χαρακτηριστικά δείγματα από τη «μεταγραφή» με αντιπαραβολή προς το πρωτότυπο κείμενο.
(12) «O Πλίνιος ο Nεότερος και οι πρώτοι Xριστιανοί», στα Πρακτικά KE΄ Πανελληνίου Iστορικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 2005, σσ. 13-36.
Mεγάλη σημασία και ιδιαίτερη αξία έχει για τους πρώτους Xριστιανούς η μαρτυρία του σύγχρονου με τον Tάκιτο και το Σουετώνιο, Πλίνιου του Nεότερου όπως αυτή καταγράφεται στην αλληλογραφία με τον αυτοκράτορα Tραϊανό.
(13) «Η γλώσσα της Καινής Διαθήκης», ΕΕΘΣΠΑ Μ΄ (2005), σσ. 403-437.
Παρά το πλήθος των σχετικών μονογραφιών, των πολλών συζητήσεων που έγιναν και των προβληματισμών που αναπτύχθηκαν και αναπτύσσονται με την απογραφή των γλωσσολογικών αποτελεσμάτων, επικρατεί σύγχυση, αλλά και ασυμφωνία σε επιμέρους ζητήματα μεταξύ των ειδικών μελετητών της γλώσσας της Κ.Δ. Η μελέτη, επίσης, ιδιαίτερα σήμερα με τα αναπτυγμένα μέσα της φιλολογικής και ιστορικής έρευνας πλήθους αρχαιολογικού υλικού και μεγάλου αριθμού επιγραφών και παπύρων δημιούργησαν νέα πορίσματα θεωρήσεων του θέματος.
Η εκ νέου αντιμετώπιση των γενικών και ειδικών γλωσσικών προβλημάτων των βιβλίων της Κ.Δ. επιβάλλει την τριμερή διαπραγμάτευση του θέματος: 1) Η ανάλυση των κυριωτέρων χαρακτηριστικών της ελληνικής γλώσσας στον ελληνιστικό κόσμο και στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία συμβάλλει στην επισήμανση και κατανόηση ουσιωδών παραμέτρων της «κοινής» ως κυρίαρχου τύπου γλώσσας που τη διαφοροποιούν από την αττική της κλασικής λογοτεχνίας. 2) Η «κοινή» ως γλώσσα της Κ.Δ. Παρουσιάζεται η πολυμορφία και ιδιοτυπία του γλωσσικού ύφους των ιερών συγγραφέων και διερευνώνται πτυχές μορφολογίας και λεξιλογίου με έμφαση στη δυναμική πλευρά της γλώσσας και με παράλληλη υπογράμμιση των στοιχείων που αποβαίνουν καθοριστικά για τον προσδιορισμό της ιδιαιτερότητας της γλώσσας της Κ.Δ. και 3) Οι Πατέρες της Εκκλησίας και η «κοινή» με την καταγραφή των γλωσσικών και υφολογικών τους επιλογών και διαφοροποιήσεων επιβεβαιώνεται η διαχρονική εξέλιξη και η συγχρονική παρουσία της ελληνικής γλώσσας.
(14) «O απόστολος Θωμάς και η Aνάσταση του Xριστού (Aπό την πρώτη απιστία στην ύστερη ομολογία)», στο Διακονία, Λειτουργία, Xάρισμα. Tιμητικός Tόμος προς τον Oμότιμο Kαθηγητή του Πανεπιστημίου Aθηνών Γεώργιο A. Γαλίτη, Kέντρο Aρχαιολογικών, Iστορικών και Θεολογικών Mελετών, Λεβάδεια 2006, σσ. 309-326.
H Aνάσταση του Xριστού δεν εμπίπτει στα στενά πλαίσια των ιστορικά διαπιστωμένων γεγονότων, αλλά στηρίζεται στην εμπειρία και το βίωμα του πιστού. Προϋποθέτει όχι την απόδειξη ή την ιστορική έρευνα, αλλά την πίστη ως ελευθερία στη δύναμη του Θεού που κατανικά το θάνατο. Aντικειμενικά μαρτυρείται και πιστοποιείται από τη συλλογική ιστορική εμπειρία ζωής της αποστολικής Eκκλησίας.
(15) «Οι Τρεις Ιεράρχες και η Καινή Διαθήκη», ΕΕΘΣΠΑ ΜΑ΄ (2006), σσ. 469-497.
Η παρουσίαση του θεματικού υλικού καλύπτει τρεις βασικές πτυχές: 1) Την αναγκαιότητα-χρησιμότητα της αγίας Γραφής για τον άνθρωπο, 2) την ανάγνωση και ερμηνεία της Κ.Δ. με την ανάλυση της εξηγητικής και ερμηνευτικής τους συμβολής στη βαθύτερη θεολογική κατανόηση του λόγου του Θεού και 3) την επίδραση της γλώσσας της Κ.Δ. στο ομιλητικό και συγγραφικό έργο των Τριών Ιεραρχών.
(16) «H Kαινή Διαθήκη ως πολιτισμικό κείμενο (Σημεία βιβλικής και πολιτισμικής ανθρωπολογίας)», H διαχρονική αξία της Aγίας Γραφής. Πρακτικά 2ης Eπιστημονικής Συνάντησης Θεολόγων Γ΄ Δ/νσης Aθηνών, Δυτικής Aττικής (14 Mαρτίου 2006), Aθήνα 2007, σσ. 19-42.
Kαταγράφονται τέσσερα παραδείγματα διαφόρων αναγνώσεων τα οποία α) δείχνουν τόσο τις αντιλήψεις και πρακτικές των αρχών του Xριστιανισμού, όσο και τις διαχρονικές πολιτιστικές επιρροές και β) απαντούν στα ερωτήματα: O πολιτισμός συνιστά περιστασιακό στοιχείο ή ουσιώδες διαχρονικό συστατικό των κειμένων της K.Δ.; Aποτελεί επιφαινόμενο ή ουσία του βιβλικού γεγονότος; Ποια η συμβολή τους στο σημερινό πολιτισμό, που διέρχεται κρίση και αντιμετωπίζει αδιέξοδα όχι μόνο σε επίπεδο διανθρωπίνων σχέσεων, αλλά και σε ολόκληρο το πλαίσιο της δημιουργίας; Ποιο λόγο προβάλλει στις θρησκευτικές αντιθέσεις, τις εθνικιστικές αντιπαραθέσεις, τις φυλετικές διακρίσεις, το οικολογικό πρόβλημα; Eίναι νοητό ένα σύγχρονο Σχολείο χωρίς τη διδασκαλία της βίβλου;
(17) «Αταξίες κατά την τέλεση του Κυριακού Δείπνου στην πρώτη Εκκλησία της Κορίνθου. Κοινωνιολογικές και λειτουργικές προεκτάσεις», Πρακτικά Πρώτου Διεθνούς Συνεδρίου «Απόστολος Παύλος και Κόρινθος» (Κόρινθος, 23-25 Σεπτεμβρίου 2007), σσ. 27.
Οι αταξίες που συμβαίνουν στις κοινές εστιάσεις μετά την τέλεση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας στην αρχική Εκκλησία της Κορίνθου από μέλη ανώτερης κοινωνικής τάξεως προς τους αδελφούς των ασθενέστερων οικονομικώς τάξεων αποτελούν για τον Απόστολο Παύλο πρόβλημα καθοριστικής σημασίας με αντίκτυπο στη διαμόρφωση της ευχαριστιακής του θεολογίας και θέμα με κοινωνικές επιπτώσεις και ιστορικής φύσεως λειτουργικές προεκτάσεις.
(18) Άνθρωπος και κόσμος κατά τον Απόστολο Παύλο (ΒΒ 41), Θεσσαλονίκη 2008, σσ. 219.
Το πρώτο μέρος της μελέτης προβάλλει την περί ανθρώπου διδασκαλία του Αποστόλου Παύλου και αναδεικνύει το οντολογικό κριτήριο της κατανοήσεως και ερμηνείας του ανθρώπου. Το δεύτερο μέρος εστιάζεται στη συγκριτική διερεύνηση της περί κόσμου διδασκαλίας του Αποστόλου Παύλου προς τα κοσμοθεωριακά προβλήματα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και επισημαίνει τις διαφορετικές και ετερόκεντρες σημασιολογικές αποχρώσεις στην έννοια «κόσμος» με θετικές και αρνητικές προεκτάσεις στη ζωή του ανθρώπου.
(19) Αγία Γραφή και παγκοσμιοποίηση (Σημεία σύγκλισης και απόκλισης) [ΕΚΟ 15], Θεσσαλονίκη 2009, σσ. 296.
Η παρουσίαση και η ανάλυση του θεματικού υλικού έχει την ακόλουθη δομή: Στην εισαγωγή παρατίθενται εννοιολογικές και θεωρητικές αποσαφηνίσεις των όρων «παγκοσμιοποίηση», «παγκοσμιότητα», «οικουμενικότητα». Οι κεντρικές ενότητες: 1) Η παγκοσμιοποίηση στην ιστορία και το παρόν συμβάλλει στην κατανόηση του φαινομένου ως παρελθοντικής κατάστασης και ως σύγχρονης πραγματικότητας, 2) Η Αγία Γραφή και η παγκοσμιοποίηση προβάλλει την οικουμενική διάσταση του ευαγγελικού λόγου και τον οικουμενικό χαρακτήρα του αποστολικού κηρύγματος και 3) Η ερμηνεία της Αγίας Γραφής και η παγκοσμιοποίηση αναδεικνύει τη δυνατότητα διαλόγου της βιβλικής θεολογίας με άλλους επιστημονικούς κλάδους. Στο τέλος της μελέτης καταγράφεται συμπερασματικά η πρόταση της Αγίας Γραφής.